Ngân hàng lâu đời nhất thế giới và những nhà tài phiệt đình đám

Ngân hàng Banca Monte dei Paschi di Siena: Ngân hàng lâu đời nhất thế giới

Lịch sử hình thành và phát triển

Banca Monte dei Paschi di Siena (BMPS), được thành lập vào năm 1472 tại Siena, Ý, là ngân hàng lâu đời nhất thế giới vẫn còn hoạt động. Ban đầu, ngân hàng được thành lập dưới hình thức Monte di Pietà (Monte Pio), một tổ chức từ thiện nhằm cung cấp các khoản vay lãi suất thấp (7,5%) cho những người nghèo khổ, giúp họ tránh khỏi nạn cho vay nặng lãi. Tổ chức này được thành lập theo lệnh của Magistrature của Cộng hòa Siena, dựa trên Statuto dei Paschi năm 1419, quy định các hoạt động liên quan đến nông nghiệp và chăn nuôi ở vùng Maremma.

• Năm 1624: Ngân hàng được tái cấu trúc dưới thời Đại Công tước Tuscany Ferdinando II, khi ông cam kết đảm bảo tiền gửi bằng nguồn thu từ các đồng cỏ thuộc sở hữu nhà nước ở Maremma (từ “Paschi” bắt nguồn từ đây). Điều này đánh dấu bước chuyển từ một tổ chức từ thiện sang ngân hàng thương mại hiện đại, với các cấu trúc ngân hàng tiên tiến.
• Thế kỷ 17-18: BMPS củng cố và mở rộng hoạt động ngân hàng, trở thành một phần quan trọng của nền kinh tế Siena. Sau khi Ý thống nhất vào thế kỷ 19, ngân hàng mở rộng ra toàn bán đảo Ý, tiên phong trong lĩnh vực cho vay thế chấp.
• Năm 1995: BMPS chuyển đổi từ một tổ chức thuộc sở hữu nhà nước thành công ty cổ phần (Banca Monte dei Paschi di Siena S.p.A.). Fondazione Monte dei Paschi di Siena được thành lập để tiếp tục các hoạt động từ thiện, đồng thời là cổ đông lớn nhất của ngân hàng cho đến năm 2013.
• Hiện tại: BMPS là ngân hàng thương mại và bán lẻ lớn thứ năm tại Ý, với khoảng 1.400 chi nhánh, 21.000 nhân viên và 3,9 triệu khách hàng vào năm 2020. Ngân hàng hoạt động trong nhiều lĩnh vực, từ ngân hàng bán lẻ, tài chính doanh nghiệp đến quản lý tài sản và bảo hiểm (thông qua quan hệ đối tác với AXA).

Và những biến cố lớn trong quá trình phát triển

BMPS đã trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm trong hơn 550 năm hoạt động, đặc biệt là những khủng hoảng tài chính nghiêm trọng trong thế kỷ 21:

1. Mua lại Banca Antonveneta (2007):
   • Năm 2007, BMPS mua Banca Antonveneta từ Banco Santander với giá 9 tỷ euro, một thương vụ được coi là quá đắt đỏ, đặc biệt khi diễn ra ngay trước khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008. Thương vụ này làm căng thẳng tài chính của ngân hàng, đẩy BMPS vào tình trạng khó khăn.
   • Để tài trợ cho thương vụ, BMPS phát hành quyền mua cổ phần 5 tỷ euro, vay nợ 1,95 tỷ euro và phát hành trái phiếu Tier 2 trị giá 2,2 tỷ euro. Tuy nhiên, suy thoái kinh tế sau đó khiến lợi nhuận ngân hàng sụt giảm nghiêm trọng.
2. Khủng hoảng nợ công châu Âu (2011-2012):
   • Trong bối cảnh khủng hoảng nợ công châu Âu, giá trị trái phiếu chính phủ Ý mà BMPS nắm giữ giảm mạnh, dẫn đến khoản lỗ hơn 2 tỷ USD trong nửa đầu năm 2012. Ngân hàng buộc phải tái cơ cấu và huy động vốn bổ sung.
   • Fondazione Monte dei Paschi di Siena, cổ đông lớn nhất, từ chối phát hành vốn mới để tránh pha loãng cổ phần, khiến tình hình tài chính thêm tồi tệ. Đến tháng 9/2012, chính phủ Ý phải can thiệp để tăng tỷ lệ sở hữu trong ngân hàng.
3. Vụ bê bối phái sinh (2009-2013):
   • Năm 2009, các giao dịch phái sinh “Santorini” và “Alessandria” với Deutsche Bank và Nomura gây ra khoản lỗ lớn (khoảng 730 triệu euro). Ban lãnh đạo, bao gồm Chủ tịch Giuseppe Mussari, bị cáo buộc che giấu khoản lỗ này thông qua các hợp đồng phái sinh để làm đẹp báo cáo tài chính. Vụ việc bị phanh phui, dẫn đến các cuộc điều tra và mất lòng tin từ thị trường.
   • Năm 2013, BMPS lỗ 3,17 tỷ euro, chủ yếu do giá trị trái phiếu chính phủ Ý giảm và các khoản lỗ từ phái sinh.
4. Kiểm tra áp lực và tái cấp vốn (2014-2016):
   • Năm 2014, BMPS là ngân hàng hoạt động kém nhất trong bài kiểm tra áp lực của châu Âu, với thiếu hụt vốn 2,1 tỷ euro. Ngân hàng buộc phải huy động 3 tỷ euro thông qua phát hành quyền mua cổ phần năm 2015 và trả nợ 1,1 tỷ euro trái phiếu đặc biệt do nhà nước bảo lãnh.
   • Năm 2016, BMPS thất bại trong bài kiểm tra áp lực tiếp theo, với tỷ lệ vốn âm trong kịch bản bất lợi. Ngân hàng công bố kế hoạch phát hành quyền mua cổ phần 5 tỷ euro và bán 28 tỷ euro khoản vay xấu, nhưng kế hoạch huy động vốn tư nhân thất bại, buộc chính phủ Ý phải phê duyệt quỹ công 20 tỷ euro để cứu hệ thống ngân hàng, trong đó BMPS là tâm điểm.
5. Bailout năm 2017:
   • Năm 2017, BMPS được tái cấp vốn theo quy định của Chỉ thị Phục hồi và Giải quyết Ngân hàng của EU (BRRD). Nhà nước Ý bơm 5,4 tỷ euro, đổi lấy 68% cổ phần. Ngân hàng cũng bán danh mục khoản vay không hiệu quả (NPLs) trị giá 28 tỷ euro để giảm rủi ro.
   • Tuy nhiên, tỷ lệ NPLs của BMPS năm 2015 là 34,8%, cao nhất trong số các ngân hàng Ý, làm suy yếu nghiêm trọng bảng cân đối kế toán.
6. Cố gắng sáp nhập với UniCredit (2021):
   • Năm 2021, chính phủ Ý, sở hữu 64% cổ phần, đàm phán để bán BMPS cho UniCredit, ngân hàng lớn nhất Ý. Tuy nhiên, thương vụ đổ vỡ do UniCredit không muốn tiếp nhận các khoản vay rủi ro (Stage 2 loans) và các rủi ro pháp lý của BMPS. Người dân Siena phản đối mạnh mẽ, lo ngại mất đi biểu tượng tài chính của thành phố.
7. Hiện trạng gần đây (2022-2025):
   • Năm 2022, BMPS bổ nhiệm CEO Luigi Lovaglio, một chuyên gia tái cơ cấu, để vực dậy ngân hàng. Năm đó, ngân hàng báo lãi ròng 310 triệu euro, một dấu hiệu tích cực.
   • Tuy nhiên, BMPS vẫn là “bệnh nhân yếu” của hệ thống ngân hàng châu Âu, với nguy cơ quốc hữu hóa nếu không thể huy động đủ vốn tư nhân. Tính đến năm 2025, ngân hàng vẫn chịu áp lực từ các khoản vay xấu và cạnh tranh trong ngành ngân hàng Ý.

Mối liên hệ đặc biệt với Siena

BMPS có mối quan hệ chặt chẽ với thành phố Siena, được củng cố qua Fondazione Monte dei Paschi di Siena, quỹ từ thiện phân phối lợi nhuận cho các dự án văn hóa, giáo dục và y tế tại địa phương. Quỹ này kiểm soát 51% cổ phần BMPS đến năm 2012 và 33% từ 2012-2014, đồng thời chịu ảnh hưởng lớn từ chính quyền địa phương Siena, dẫn đến các quyết định kinh doanh bị chi phối bởi yếu tố chính trị. Điều này được xem là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến khủng hoảng của ngân hàng, khi các quyết định đầu tư như mua Antonveneta bị ảnh hưởng bởi lợi ích địa phương hơn là chiến lược tài chính hợp lý.

Lý do ra đời của các định chế tài chính

Định chế tài chính (financial institutions) ra đời để đáp ứng các nhu cầu kinh tế và xã hội, bao gồm:

1. Hỗ trợ giao dịch thương mại: Trong thời Trung cổ, các thương nhân cần cơ chế để chuyển tiền an toàn qua các vùng lãnh thổ, đặc biệt trong bối cảnh thương mại quốc tế phát triển. Các định chế như Monte di Pietà cung cấp dịch vụ tín dụng và bảo đảm an toàn tài sản.
2. Bảo vệ người nghèo khỏi cho vay nặng lãi: Monte di Pietà, như BMPS, được thành lập để cung cấp các khoản vay lãi suất thấp, giúp người nghèo tránh bị bóc lột bởi các nhà cho vay tư nhân.
3. Huy động và phân bổ vốn: Các định chế tài chính giúp tập hợp vốn từ người gửi tiết kiệm và phân bổ vào các hoạt động kinh tế như nông nghiệp, thương mại, hoặc đầu tư công.
4. Quản lý rủi ro tài chính: Các ngân hàng cung cấp các công cụ như bảo hiểm, phái sinh để giảm thiểu rủi ro từ biến động kinh tế hoặc chính trị.
5. Hỗ trợ phát triển kinh tế: Bằng cách cung cấp tín dụng, các định chế tài chính thúc đẩy sản xuất, đầu tư và tiêu dùng, góp phần vào tăng trưởng kinh tế.

Thời điểm xuất hiện các định chế tài chính

• Thời Trung cổ (thế kỷ 12-15): Các định chế tài chính hiện đại bắt nguồn từ Ý, đặc biệt tại các thành phố giàu có như Florence, Venice và Genoa. Gia đình Bardi và Peruzzi ở Florence thống trị ngân hàng vào thế kỷ 14, trong khi Ngân hàng Medici (thành lập năm 1397) là một cột mốc quan trọng. BMPS, ra đời năm 1472, là ví dụ điển hình của Monte di Pietà, một loại hình định chế tài chính từ thiện.
• Thế kỷ 15-16: Ngân hàng lan rộng từ Ý đến châu Âu, với các gia đình như Fugger và Welser ở Đức kiểm soát tài chính quốc tế. Các ngân hàng như Berenberg (thành lập năm 1590) tại Hamburg đánh dấu sự mở rộng của hệ thống ngân hàng ở Bắc Âu.
• Thế kỷ 17-18: Các cải cách ngân hàng ở Hà Lan (Amsterdam) và Anh (London) đặt nền móng cho ngân hàng hiện đại, với sự ra đời của ngân hàng trung ương và các tổ chức tiết kiệm như Ngân hàng Tiết kiệm Ruthwell (1810) ở Scotland.

Mặt trái của các định chế tài chính lớn trên thế giới

Các định chế tài chính lớn (ngân hàng, quỹ đầu tư, công ty bảo hiểm) có vai trò quan trọng trong nền kinh tế toàn cầu, nhưng cũng mang lại nhiều mặt trái:

1. Rủi ro hệ thống (Systemic Risk):
   • Các định chế tài chính lớn, được coi là “quá lớn để sụp đổ” (too big to fail), có thể gây ra khủng hoảng tài chính toàn cầu nếu thất bại, như trường hợp Lehman Brothers trong khủng hoảng 2008. BMPS cũng được xem là một ngân hàng “quá lớn để sụp đổ” tại Ý, đe dọa hệ thống ngân hàng nước này.
   • Sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các ngân hàng lớn tạo hiệu ứng domino, như trong khủng hoảng nợ công châu Âu 2011-2012.
2. Thao túng thị trường:
   • Các định chế lớn có thể thao túng lãi suất (như vụ bê bối LIBOR), giá tài sản, hoặc các công cụ tài chính phái sinh, gây thiệt hại cho khách hàng và thị trường. Vụ phái sinh của BMPS với Deutsche Bank và Nomura là một ví dụ.
3. Ảnh hưởng chính trị và tham nhũng:
   • Các định chế tài chính lớn thường có mối quan hệ chặt chẽ với chính trị gia hoặc chính quyền địa phương, dẫn đến các quyết định kinh doanh thiếu minh bạch. Tại BMPS, sự kiểm soát của chính quyền Siena qua Fondazione Monte dei Paschi di Siena dẫn đến các quyết định đầu tư sai lầm, như thương vụ Antonveneta.
   • Ở quy mô toàn cầu, các ngân hàng lớn như JPMorgan hay Goldman Sachs bị cáo buộc sử dụng ảnh hưởng để tác động đến chính sách tài chính hoặc tránh các quy định.
4. Bất bình đẳng kinh tế:
   • Các định chế tài chính lớn thường ưu tiên phục vụ các khách hàng giàu có hoặc doanh nghiệp lớn, làm gia tăng khoảng cách giàu nghèo. Các khoản vay ưu đãi hoặc sản phẩm tài chính phức tạp thường chỉ có lợi cho tầng lớp thượng lưu.
   • Quỹ từ thiện như Fondazione Monte dei Paschi di Siena, dù hỗ trợ cộng đồng, nhưng cũng bị chỉ trích vì phục vụ lợi ích chính trị hơn là lợi ích công.
5. Rủi ro đạo đức (Moral Hazard):
   • Các định chế lớn thường kỳ vọng được chính phủ cứu trợ trong khủng hoảng, dẫn đến hành vi chấp nhận rủi ro cao, như trường hợp BMPS với các giao dịch phái sinh mạo hiểm.
   • Điều này làm suy giảm niềm tin của công chúng vào hệ thống tài chính.
6. Tác động tiêu cực đến nền kinh tế địa phương:
   • Khi các định chế tài chính lớn thất bại, chúng có thể gây thiệt hại cho cộng đồng địa phương, như trường hợp BMPS ảnh hưởng đến nền kinh tế Siena, nơi ngân hàng là nhà tuyển dụng lớn nhất.

Các tài phiệt ngân hàng đình đám và cách họ kiểm soát thị trường tài chính

Các tài phiệt ngân hàng nổi bật

Trong lịch sử, một số gia đình và cá nhân đã đóng vai trò quan trọng trong việc định hình thị trường tài chính toàn cầu:

1. Gia đình Medici (Ý, thế kỷ 14-15):
   • Ngân hàng Medici, do Giovanni di Bicci de’ Medici thành lập năm 1397, là một trong những định chế tài chính mạnh nhất châu Âu. Họ kiểm soát tài chính của Giáo hội Công giáo và các hoàng gia châu Âu, đồng thời tài trợ cho nghệ thuật thời Phục hưng.
   • Phương thức kiểm soát: Cung cấp tín dụng cho các vương triều và Giáo hội, mở chi nhánh tại nhiều thành phố châu Âu, và sử dụng ảnh hưởng chính trị để duy trì quyền lực tài chính.
2. Gia đình Fugger (Đức, thế kỷ 15-16):
   • Gia đình Fugger, đặc biệt là Jakob Fugger, kiểm soát ngành khai thác mỏ và thương mại kim loại quý ở châu Âu. Họ tài trợ cho các hoàng đế như Charles V và kiểm soát tài chính của Giáo hội.
   • Phương thức kiểm soát: Đầu tư vào các dự án khai thác mỏ, phát hành trái phiếu, và sử dụng quyền lực tài chính để ảnh hưởng đến các quyết định chính trị, như bầu chọn hoàng đế La Mã Thần thánh.
3. Gia đình Rothschild (thế kỷ 18-19):
   • Gia đình Rothschild, bắt đầu từ Mayer Amschel Rothschild, thiết lập mạng lưới ngân hàng tại London, Paris, Frankfurt, Vienna và Naples. Họ tài trợ cho các cuộc chiến tranh (như chiến tranh Napoleon) và các dự án cơ sở hạ tầng lớn.
   • Phương thức kiểm soát: Kiểm soát thị trường trái phiếu chính phủ, giao dịch kim loại quý, và sử dụng thông tin tài chính độc quyền để đầu tư hiệu quả. Họ cũng xây dựng mối quan hệ chặt chẽ với các chính phủ châu Âu.
4. J.P. Morgan (Mỹ, thế kỷ 19-20):
   • John Pierpont Morgan là một trong những nhân vật quyền lực nhất trong ngành tài chính Mỹ, kiểm soát JPMorgan & Co. Ông đóng vai trò cứu trợ chính phủ Mỹ trong khủng hoảng tài chính 1893 và 1907.
   • Phương thức kiểm soát: Sáp nhập và tái cấu trúc các công ty lớn (như U.S. Steel), kiểm soát thị trường đường sắt và tài trợ cho các dự án công nghiệp lớn.
5. Các CEO hiện đại (Jamie Dimon, Lloyd Blankfein):
   • Jamie Dimon (JPMorgan Chase): Là một trong những CEO ngân hàng quyền lực nhất hiện nay, Dimon đã dẫn dắt JPMorgan vượt qua khủng hoảng tài chính 2008 nhờ chiến lược quản lý rủi ro thận trọng và các mối quan hệ chính trị.
   • Lloyd Blankfein (Goldman Sachs): Dẫn dắt Goldman Sachs trở thành ngân hàng đầu tư hàng đầu thế giới, với ảnh hưởng lớn đến chính sách tài chính Mỹ và quốc tế.
   • Phương thức kiểm soát: Tham gia vào các giao dịch tài chính phức tạp (phái sinh, sáp nhập), tư vấn cho chính phủ, và sử dụng mạng lưới cựu nhân viên trong các vị trí quyền lực (như Bộ Tài chính Mỹ).

Cách các tài phiệt kiểm soát thị trường tài chính

• Mạng lưới chi nhánh quốc tế: Các gia đình như Medici, Fugger và Rothschild thiết lập các chi nhánh ở nhiều thành phố, cho phép họ kiểm soát dòng vốn xuyên biên giới.
• Ảnh hưởng chính trị: Các tài phiệt thường tài trợ cho chính phủ hoặc hoàng gia, đổi lấy đặc quyền hoặc ảnh hưởng đến chính sách tài chính. Ví dụ, Rothschild tài trợ cho chiến tranh Napoleon, còn J.P. Morgan hỗ trợ chính phủ Mỹ trong các khủng hoảng.
• Thao túng thông tin: Các ngân hàng lớn sử dụng thông tin tài chính độc quyền để đưa ra quyết định đầu tư trước đối thủ. Rothschild nổi tiếng với việc sử dụng mạng lưới thông tin nhanh để giao dịch trái phiếu.
• Sáp nhập và thâu tóm: Các tài phiệt như J.P. Morgan kiểm soát thị trường bằng cách sáp nhập các công ty lớn, tạo ra các tập đoàn độc quyền trong ngành công nghiệp hoặc tài chính.
• Công cụ tài chính phức tạp: Các ngân hàng hiện đại như Goldman Sachs sử dụng phái sinh và các sản phẩm tài chính phức tạp để tạo lợi nhuận lớn, đồng thời tăng ảnh hưởng lên thị trường.

Banca Monte dei Paschi di Siena là biểu tượng của lịch sử ngân hàng với hơn 550 năm hoạt động, nhưng cũng là ví dụ điển hình về những rủi ro mà các định chế tài chính lớn phải đối mặt, từ quản lý yếu kém, ảnh hưởng chính trị đến các quyết định đầu tư sai lầm. Các định chế tài chính ra đời từ thời Trung cổ để hỗ trợ thương mại, bảo vệ người nghèo và thúc đẩy kinh tế, nhưng cũng mang lại nhiều mặt trái như rủi ro hệ thống, thao túng thị trường và bất bình đẳng.