Bóng đen mất việc vì AI từ các tập đoàn TMĐT

Làn sóng cắt giảm nhân sự trong ngành thương mại điện tử (TMĐT), với tâm điểm là Amazon, đã sa thải khoảng 27.000 nhân viên từ đầu năm 2022, tập trung vào các vị trí văn phòng và bộ phận hỗ trợ như thiết bị (Alexa, Echo, Ring), truyền thông và bền vững. Các biện pháp như đóng băng tuyển dụng và áp dụng mô hình "ngân sách OpEx" được triển khai để kiểm soát chi tiêu lương thưởng, nhằm tăng biên lợi nhuận và tối ưu hóa vận hành trong bối cảnh ngành TMĐT đối mặt với khó khăn.

Không chỉ Amazon, các công ty TMĐT lớn khác cũng thực hiện các đợt cắt giảm tương tự:

• Lazada: Sa thải 25–50% nhân sự tại trụ sở Singapore vào năm 2024 để tránh lãng phí nguồn lực.
• Shopify: Cắt giảm 10% (khoảng 1.000 người) vào tháng 7/2022 và thêm 20% vào tháng 5/2023, đồng thời bán mảng logistics để tập trung vào nền tảng TMĐT.
• eBay: Giảm 1.000 vị trí (9% nhân sự) vào năm 2023 để điều chỉnh lực lượng lao động phù hợp với tăng trưởng chậm lại.
• Wayfair: Sa thải 1.750 nhân viên (10%) vào năm 2023 và thêm 1.650 vị trí vào năm 2024 do nhu cầu tiêu dùng giảm sau đại dịch.

Nguyên nhân chính của các đợt cắt giảm này bao gồm:

• Tăng trưởng chậm lại sau đại dịch: Giai đoạn bùng nổ TMĐT trong Covid-19 đã qua, doanh thu giảm khiến các công ty phải tái cấu trúc.
• Cạnh tranh khốc liệt: Các công ty TMĐT phải cạnh tranh không chỉ với nhau mà còn với các lĩnh vực như fintech, AI, và startup công nghệ, đẩy chi phí lương thưởng lên cao.
• Ứng dụng AI và tự động hóa: AI và tự động hóa thay thế nhiều vị trí truyền thống, đồng thời tạo nhu cầu cho các vai trò mới như chuyên gia dữ liệu, AI, và DevOps. Điều này dẫn đến xu hướng "sa thải – tái tuyển dụng" theo kỹ năng mới.

Mô hình "ngân sách OpEx" được nhiều công ty áp dụng, chuyển từ quản lý nhân sự theo số lượng sang tối ưu hóa chi phí vận hành, buộc các nhà quản lý cân nhắc kỹ lưỡng cơ cấu nhân sự (toàn thời gian, hợp đồng, tạm thời).

Phân tích tác động của AI trong ngành TMĐT

AI đóng vai trò quan trọng trong việc thay đổi cơ cấu lao động trong ngành TMĐT:

• Tự động hóa quy trình: AI được sử dụng để tối ưu hóa kho bãi, logistics, và dịch vụ khách hàng (ví dụ: chatbot, trợ lý ảo như Alexa). Điều này làm giảm nhu cầu nhân sự trong các vai trò lặp lại, chẳng hạn như xử lý đơn hàng hoặc hỗ trợ khách hàng cơ bản.
• Phân tích dữ liệu: AI giúp phân tích hành vi người tiêu dùng, tối ưu hóa giá cả và quảng cáo, từ đó giảm sự phụ thuộc vào nhân viên phân tích truyền thống.
• Cạnh tranh về nhân sự: Các công ty TMĐT không chỉ cạnh tranh với nhau mà còn với các ngành công nghệ khác (AI, fintech), dẫn đến áp lực tăng lương cho các vai trò kỹ thuật cao, trong khi các vai trò ít kỹ năng bị thay thế bởi AI.

Walmart cũng đã tận dụng AI để tối ưu hóa quy trình kho bãi, sử dụng robot và hệ thống băng chuyền để tăng gấp đôi năng suất với chỉ một nửa nhân sự, dẫn đến việc cắt giảm 1.500 nhân viên trong mảng công nghệ, TMĐT, và quảng cáo vào năm 2025.

Nguy cơ mất việc làm do AI trong ngành TMĐT

Làn sóng sa thải trong ngành TMĐT không chỉ xuất phát từ khó khăn kinh tế mà còn từ sự chuyển đổi công nghệ, đặc biệt là AI. Dưới đây là các nguy cơ mất việc làm cụ thể:

1. Thay thế lao động truyền thống bằng AI và robot:
   • Các công việc như đóng gói, phân loại hàng hóa, và quản lý kho đang được thay thế bởi robot và hệ thống tự động hóa. Ví dụ, Walmart sử dụng cánh tay robot để chọn và đóng gói hàng hóa, giảm số lượng nhân viên cần thiết.
   • Chatbot và trợ lý ảo thay thế nhân viên chăm sóc khách hàng. Amazon đã cắt giảm nhân sự trong mảng thiết bị (Alexa) khi các chức năng này trở nên tự động hóa hơn.
2. Giảm nhu cầu cho các vai trò hành chính và hỗ trợ:
   • Các vị trí văn phòng như quản lý dữ liệu, lập kế hoạch, và phân tích cơ bản bị AI thay thế do khả năng xử lý dữ liệu lớn và nhanh chóng của các mô hình AI.
   • Ví dụ: Amazon sa thải nhân sự trong các bộ phận truyền thông và bền vững, nơi AI có thể hỗ trợ tạo nội dung hoặc phân tích dữ liệu môi trường.
3. Chuyển đổi cơ cấu nhân sự:
   • Các công ty TMĐT ưu tiên tuyển dụng nhân sự có kỹ năng cao trong AI, dữ liệu lớn, và DevOps, dẫn đến việc sa thải những người không đáp ứng được yêu cầu kỹ năng mới.
   • Xu hướng “sa thải – tái tuyển dụng” làm tăng nguy cơ thất nghiệp cho những lao động không được đào tạo lại.

Các nguy cơ mất việc làm khác ngoài AI

Ngoài AI, còn nhiều yếu tố khác góp phần vào nguy cơ thất nghiệp trong ngành TMĐT và các lĩnh vực liên quan:

1. Suy thoái kinh tế và giảm chi tiêu tiêu dùng:
   • Sau đại dịch, nhu cầu mua sắm trực tuyến giảm, đặc biệt ở các mặt hàng không thiết yếu như nội thất (Wayfair) hay thiết bị điện tử. Điều này buộc các công ty phải cắt giảm nhân sự để duy trì lợi nhuận.
   • Ví dụ: Wayfair sa thải 1.750 nhân viên vào năm 2023 và thêm 1.650 vào năm 2024 do nhu cầu tiêu dùng giảm.
2. Thuế quan và gián đoạn chuỗi cung ứng:
   • Chính sách thuế quan tại Mỹ (như thuế đối ứng của Tổng thống Donald Trump) làm tăng chi phí nhập khẩu, đặc biệt từ Trung Quốc, ảnh hưởng đến các công ty TMĐT như Amazon và Walmart. Amazon ước tính chi phí hàng năm tăng thêm 200–500 triệu USD do thuế quan.
   • Điều này dẫn đến giảm biên lợi nhuận, buộc các công ty cắt giảm nhân sự để bù đắp chi phí.
3. Cạnh tranh khốc liệt từ các nền tảng mới:
   • Các nền tảng TMĐT truyền thống như Amazon, Alibaba, và JD.com đang mất thị phần vào các nền tảng livestream như Douyin, Pinduoduo, và Temu. Sự cạnh tranh này buộc các công ty tái cấu trúc, dẫn đến sa thải.
   • Ví dụ: Alibaba và JD.com phải hợp tác để đối phó với các nền tảng livestream, đồng thời cắt giảm chi phí nhân sự để duy trì cạnh tranh.
4. Thay đổi hành vi tiêu dùng:
   • Người tiêu dùng ngày càng ưu tiên giá rẻ và khuyến mãi, đặc biệt tại Trung Quốc, nơi các nền tảng như Temu cung cấp sản phẩm với giá thấp hơn nhiều so với Amazon hoặc Walmart.
   • Điều này tạo áp lực lên các công ty TMĐT truyền thống, buộc họ phải giảm chi phí vận hành, bao gồm cắt giảm nhân sự.
5. Khủng hoảng nhân tài và kỳ thị lao động:
   • Các lao động công nghệ bị sa thải tại Mỹ (đặc biệt là lao động nước ngoài như người Ấn Độ) gặp khó khăn khi trở về nước do kỳ thị và mức lương không cạnh tranh. Ví dụ, một cựu nhân viên Amazon tại Ấn Độ chỉ nhận được mức lương bằng 1/4 so với ở Mỹ.
   • Điều này làm gia tăng nguy cơ thất nghiệp dài hạn cho các lao động công nghệ bị sa thải.

Đánh giá và giải pháp giảm thiểu nguy cơ thất nghiệp

• Tác động của AI: Mặc dù AI thay thế nhiều công việc lặp lại, nó cũng tạo ra cơ hội trong các lĩnh vực như phát triển AI, phân tích dữ liệu, và an ninh mạng. Ví dụ, nhân sự an ninh mạng tại Việt Nam có thể kiếm tới 69 triệu đồng/tháng.
• Đào tạo lại lao động: Các chính phủ và doanh nghiệp cần đầu tư vào chương trình đào tạo kỹ năng AI, lập trình, và DevOps để giúp lao động thích nghi với nhu cầu mới. Ví dụ, Viettel tuyển dụng sinh viên năm 3-4 để đào tạo về an ninh mạng.
• Chính sách hỗ trợ: Các quy định về bảo vệ lao động, trợ cấp thất nghiệp, và hỗ trợ tái định hướng nghề nghiệp cần được triển khai để giảm thiểu tác động của sa thải.
• Quản lý thuế quan và chuỗi cung ứng: Các công ty cần đa dạng hóa chuỗi cung ứng để giảm phụ thuộc vào các thị trường chịu thuế cao, từ đó giảm áp lực chi phí dẫn đến sa thải.

Và nghịch lý là AI sẽ làm giàu cho giới chủ!

AI có thể làm gia tăng bất bình đẳng kinh tế, khi các công ty lớn hoặc giới chủ sở hữu công nghệ AI thu được lợi nhuận khổng lồ nhờ tự động hóa và tối ưu hóa quy trình, trong khi người lao động bình thường có thể bị thay thế hoặc giảm thu nhập. Đây là một dạng "nghịch lý tự động hóa": AI thúc đẩy năng suất, nhưng lợi ích kinh tế chủ yếu chảy vào tay một nhóm nhỏ những người sở hữu hoặc kiểm soát công nghệ.

1. Phân phối lợi ích không đồng đều: AI có thể giúp các công ty lớn cắt giảm chi phí lao động, tăng lợi nhuận, và củng cố vị thế thị trường. Những người sở hữu vốn (giới chủ, nhà đầu tư) thường hưởng lợi nhiều hơn so với người lao động. Ví dụ, các gã khổng lồ công nghệ như Google, Amazon sử dụng AI để tối ưu hóa logistics, quảng cáo, hoặc dịch vụ đám mây, giúp họ gia tăng giá trị cổ phiếu và tài sản của các cổ đông.
2. Tác động đến việc làm: AI có thể thay thế một số công việc, đặc biệt là những công việc lặp lại hoặc dễ tự động hóa (như sản xuất, dịch vụ khách hàng). Điều này có thể làm giảm cơ hội việc làm cho một số nhóm lao động, đặc biệt là những người có kỹ năng thấp, dẫn đến chênh lệch thu nhập lớn hơn.
3. Cơ hội mới từ AI: Mặt khác, AI cũng tạo ra cơ hội cho những người có thể thích nghi và học hỏi. Các ngành nghề mới liên quan đến phát triển, triển khai, và quản lý AI đang xuất hiện. Nếu được đào tạo đúng cách, người lao động có thể tham gia vào các lĩnh vực này, giảm thiểu tác động tiêu cực.
4. Giải pháp tiềm năng: Để giảm nghịch lý này, cần có các chính sách phân phối lại lợi ích từ AI, như:
   • Thuế công nghệ: Áp thuế lên các công ty sử dụng AI để tái phân phối lợi nhuận, ví dụ thông qua các chương trình thu nhập cơ bản phổ quát (UBI).
   • Đào tạo và giáo dục: Đầu tư vào giáo dục để giúp người lao động thích nghi với các công việc mới liên quan đến AI.
   • Quy định công bằng: Đảm bảo các công ty công nghệ không lạm dụng vị thế độc quyền để tập trung lợi ích.

Việc AI làm giàu cho giới chủ là một thực tế có thể xảy ra nếu không có sự can thiệp chính sách. Nhưng nếu được quản lý tốt, AI cũng có thể mang lại lợi ích cho toàn xã hội, giảm bất bình đẳng thông qua việc tạo cơ hội và phân phối lại tài nguyên.